بیمه

بیمه عقدی است میان بیمه‌کننده و بیمه‌شونده که طور کتبی صورت گرفته و به موجب آن بیمه‌کننده در مقابل اخذ حق بیمه معین جبران خساره طرف مقابل را متعهد می‌گردد...

بیمه

مقدمه

زندگی، سلامت و دارایی انسان همیشه در معرض حوادث غیر مترقبه (فورس ماژور) و آفات  طبیعی قرار دارد. بیم خسارات ناشی از این حوادث انسان‌ها ‌را به  فکر جبران خسارات فراخوانده و در طول حیات بشری متناسب به نحوه زندگی و ساختار اجتماعی، وسایل مختلفی برای این منظور به کار گرفته شده‌است.

در عصر زندگی روستایی که اساس روابط اجتماعی بر کانون خانواده و قبیله استوار بود، حین بروز خسارات جانی یا مالی بر یکی از اعضا، تمام افراد قبیله جهت تحمل بخشی از خسارات به مقابله به آن می‌پرداختند این عمل به اشکال مختلف صورت می‌گرفت مثل کمک کردن به اشخاص متضرر ناشی از حوادث و دستگیری از اشخاص  پیر و ناتوان  و همچنان تکفل خانواده‌های  ‌بدون سرپرست.

از زمانی که ساختار اجتماعی، زندگی روستایی به زندگی شهر نشینی تغییر یافت، خسارات متنوع بسیار زیاد نسبت به آنچه در زندگی روستایی اتفاق می‌افتاد دیده می‌شد، مانند ضرر‌های  ‌ناشی از فعالیت‌های  ‌گسترده و متنوع تجارتی، از حوادث ماشینی و غیره.

اقتضاها و نیازمندی‌های  ‌زندگی شهر نشینی نوین بشری بیمه را به وجود آورد و  عده‌ای از مردم که حیات، صحت و دارایی خود را در معرض  خطر می‌دیدند برای نجات و رهایی از آثار این رویداد‌های  ‌نامطلوب صندوق مالی را ایجاد نموده و هریکی از اعضا مبلغی را پرداخت می‌نمودند تا در صورت وقوع حادثه برای عضو زیان‌دیده، رفع خساره شود و به این گونه اعضای صندوق با پرداخت مبلغ مشخص و از قبل تعیین‌شده، از تحمل خساره‌های سنگین و غیر مترقبه رهایی می‌یافتند.

تاریخچه بیمه

بیمه برای اولین بار در قرن پانزدهم میلادی در زمینه حمل نقل دریایی کالا‌ها ‌در کشور‌های  ‌مدیترانه‌ای و به طور مشخص در کشور ایتالیا ظهور کرد و عملیات بیمه‌ای بدین گونه بود که صاحبان کشتی و کالاها در مقابل پرداخت مبلغی به تجاری که به این امر مشغول بودند از آنها تضمین می‌گرفتند که در صورت وقوع حادثه و از دست دادن کشتی یا کالا، خساره‌های ایشان جبران شود.

بیمه حوادث غیر دریایی از نیمه‌های  ‌قرن هفدهم برای اولین بار در انگلستان به وجود آمد در پی آتش سوزی بزرگ لندن در سال 1666 که منجر به سوختن 1300 خانه و صد کلیسا شده بود، موسسات بیمه حوادث آتش سوزی در لندن تاسیس شد، قبل از این موسساتی‌که در امر بیمه دریایی فعال بودند وجود داشت. ولی بیمه‌های  ‌حوادث آتش سوزی غیر دریایی از این به بعد ایجاد شده‌اند. در فرانسه موسسات بیمه  حوادث آتش سوزی فعالیت خود را از سال 1750 آغاز نمودند.

از اواخر قرن نزدهم به این طرف از اثر توسعه ماشینیزم و فعالیت‌های  ‌اقتصادی خطر ایجاد خساره روز به روز افزایش یافته و این امر سبب گسترش بیمه در ابعاد مختلف گردید و بیمه‌های  ‌جدید در زمینه مسوولیت و خساره‌های ایجاد شده و افزایش یافت. همچنان با پیشرفت علم طب بیمه‌های  ‌عمر اشخاص نیز توسعه یافته‌است.(1)

در افغانستان مساله عرضه خدمات بیمه و استفاده از آن به بیش از چهل سال قبل بر می‌گردد اولین شرکت بیمه در افغانستان به نام شرکت بیمه ملی افغان تاسیس گردید. شرکت بیمه ملی افغان در حال حاضر در بخش‌های  ‌بیمه حریق و حادثات، بیمه فضایی، بیمه تجارتی و بیمه موتر فعالیت داشته و در این اواخر به ایجاد بیمه‌های  ‌صحت، بیمه‌های ‌مسافرت و غیره پرداخته که به زودی به بازار عرضه خواهد شد. اصولنامه تجارت افغانستان منتشره جریده رسمی شماره 89 سال 1336 امور بیمه را طی یک فصل مشخص و جداگانه تنظیم نموده بعداً به منظور تنظیم امور بیمه قوانین بیمه در سال‌های  ‌1353،1358و 1368 وضع گردیده، قوانین مذکور از نظر شکل و محتوا از هم فرق نداشته صرف در قسمت تاسیس شرکت بیمه موارد متفاوتی را پیش‌بینی نموده‌اند. بر طبق صراحت حکم ماده پنجم قانون بیمه منتشره جریده رسمی شماره 430  سال 1358، تاسیس و انحلال شرکت بیمه از صلاحیت وزارت مالیه بعد از تصویب شورای وزیران می‌باشد، در حالی‌که در ماده ششم قانون بیمه منتشره جریده رسمی شماره 694 سال 1368 تاسیس شرکت بیمه را از صلاحیت شورای وزیران دانسته‌است.

بعداً به اساس فرمان شماره 118 مورخ 27/9/1384 رییس جمهوری اسلامی افغانستان در مورد تعدیل و حذف برخی از مواد قانون بیمه منتشره جریده رسمی شماره 874 سال 1384 شرایط لازم جهت فعالیت شرکت‌های  ‌بیمه خصوصی داخلی و خارجی در کشور ما فراهم گردیده چنانچه فقره دوم تعدیل ماده ششم فرمان متذکره چنین مشعر است: شرکت‌های  ‌بیمه خصوصی مطابق احکام قانون سرمایه‌گذاری خصوصی در افغانستان ایجاد شده می‌تواند. جواز فعالیت شرکت‌های  ‌بیمه خصوصی از طرف وزارت مالیه صادر می‌گردد. همچنان قانون بیمه جدید که توسط فرمان تقنینی شماره 57 مورخ 31/4/1387رییس جمهوری اسلامی افغانستان نافذ گردیده  به هدف مصوونیت حیات و فعالیت‌های  ‌اقتصادی اجتماعی، جلب سرمایه‌گذاری در بخش‌های ‌مختلف بیمه و ارتقای سطح عرضه خدمات بیمه وضع شده‌است.(2)

بر طبق صراحت احکام مندرج این قانون شرکت‌های  ‌بیمه خصوصی و مختلط مطابق احکام قانون سرمایه‌گذاری خصوصی ایجاد و جوازنامه فعالیت بیمه را مطابق احکام قانون بیمه از وزارت مالیه اخذ می‌نمایند، شرکت‌های  ‌بیمه دولتی به پیشنهاد وزارت مالیه و منظوری شورای وزیران ایجاد می‌گردند.(3)

تعریف بیمه

بیمه عقدی است میان بیمه‌کننده و بیمه‌شونده که طور کتبی صورت گرفته و به موجب آن بیمه‌کننده در مقابل اخذ حق بیمه معین جبران خساره طرف مقابل را متعهد می‌گردد.(4)

نقش بیمه

نقش اصلی بیمه ایجاد تامین مالی است. این تامین به نوبه خود آثار روانی و اقتصادی بسیاری دارد، بیمه‌شونده با توصل به بیمه در صدد آن است که امور خود را قبلاً محاسبه نموده و تحت کنترول درآورد و به جای آن‌که منتظر پیش‌آمد‌های  ‌ناگوار باشد، از قبل تمهیدات لازم را‌ اندیشیده با بازی سرنوشت مقابله  می‌نماید. بیمه علاوه بر تاثیر روانی، نیازی بیمه‌شونده را به تامین لازم در فعالیت‌های  ‌اقتصادی برآورده نموده و اعتماد به آینده را بیشتر می‌سازد افراد به این وسیله در مقابل خطرات اتفاقی که متوجه دارایی یا سلامت جسمانی شخص است، تامین مالی لازم را اخذ می‌نمایند، بیمه پاسخگوی نیاز غیر قابل انکاری است. فردی که در معرض حوادث جانی یا مالی قرار دارد، نمی‌تواند به طور موثر و مطمین قدم بردارد مگر آنکه تامین لازم در مقابل این حوادث را داشته‌باشد. فعالیت اقتصادی مناسب در صورتی ممکن است که فرد همواره بیم از دست دادن دارایی و تحمل بار سنگین مسوولیت حوادث را نداشته‌باشد و این امر با پوشش بیمه تحقق می‌پذیرد. این مساله در مورد زندگی شخصی نیز صدق می‌نماید و بیمه‌شونده با پوشش بیمه، خود و خانواده‌اش را در مقابل آثار حوادث و مرگ ناگهانی تامین می‌نماید. بیمه همچنان منافع اجتماعی دیگری دارد وآن این است که، رشد بیمه موجب تحولات عمده در نظام حقوق اجتماعی، حقوق کار و نیز حقوق مسوولیت مدنی شده‌است با شرایطی که بیمه می‌تواند به بیمه شوندگان تحمیل نماید محیط کار و کالاهای تولید‌شده از شرایط و ایمنی بالاتری برخردار می‌شوند.(5)

انواع بیمه

بیمه انواع مختلف دارد و بخش‌های  ‌زیادی از حیات انسان را تحت پوشش قرار می‌دهد به نحوی که امروز کمتر خطر و تهدیدی را می‌توان یافت که از مشمولیت بیمه خارج باشد. ولی با وجود تنوع بسیار، قرارداد‌های  ‌بیمه بر اساس طبیعت تعهدات قراردادی بین بیمه‌شونده و بیمه‌کننده به بیمه خساره و بیمه اشخاص، تقسیم می‌شوند:(6)

1- بیمه خساره

این بیمه  بر اصل جبران خساره استوار است. مطابق این اصل ذینفع بیمه در هیچ مورد نمی‌تواند بیش از خساره وارده مبلغی را دریافت نماید و بدین نحو بیمه موجب افزایش دارایی نمی‌شود. بیمه خساره به دو بخش عمده یکی بیمه اموال و دیگری بیمه مسوولیت تقسیم می‌شود. در بیمه اموال موضوع تعهد بیمه کننده جبران خساره وارده به شی است.

بیمه اموال، قدیم‌ترین نوع بیمه است چنانچه در تاریخچه بیمه ملاحظه شد،  شروع بیمه با بیمه‌های دریایی آغاز و انکشاف و تحول آن در قرون 17و18میلادی در مورد بیمه‌های ‌حوادث و آتش سوزی در این زمینه این رشته بیمه بوده‌است هدف بیمه اموال جبران خساراتی است که بیمه‌شونده مستقیماً از لطمه رسیدن  به اموال و دارایی خود تحمل می‌نماید. این نوع بیمه انواع مختلف دارد. مانند بیمه طیاره، بیمه کشتی، بیمه حمل و نقل کالا، بیمه آفت‌های طبیعی و  سایرخساره‌هایی که متوجه اموال می‌باشد، مانند دزدی، خرابی ماشین آلات و غیره.

بیمه مسوولیت بیمه‌ای است که مسوولیت مدنی بیمه‌شونده را در قبال اشخاص ثالث تحت پوشش قرارمی دهد. در بیمه مسوولیت سه طرف درگیر مسایل بیمه می‌شوند:

1- بیمه کننده؛

2 - بیمه‌شونده؛ و

3 – زیان‌دیده از حادثه.

این رشته بیمه نیز انواع مختلف دارد مثلاً بیمه مسوولیت موتر، طیاره و کشتی، بیمه مسوولیت متصدی حمل و نقل و بیمه مسوولیت کار فرما.(7)

2- بیمه اشخاص

موضوع بیمه اشخاص تمامیت جسمانی شخص بیمه‌شونده است زندگی، مرگ، خساره جانی، بیماری از انواع این بیمه هستند در صورت تحقق هر یک از خطرها، بیمه‌کننده موظف است مبلغ مشخصی را که در قرارداد تعیین شده به ذی‌نفع بیمه پرداخت نماید به همین دلیل برخی به جای بیمه اشخاص اصطلاح بیمه سرمایه را در این باره به کار برده‌اند.

بیمه عمر، بیمه خساره جانی و بیمه مکمل درمان از عمده‌ترین رشته‌های  ‌بیمه اشخاص است در بیمه عمر تعمیدهای بیمه‌کننده وابسته به طول حیات بیمه‌شونده ‌است. در بیمه خساره جانی بیمه‌کننده مکلف است مبلغ مشخصی را در پی تحمل خساره جانی به بیمه‌شونده بپردازد.

ماهیت حقوقی عقد بیمه

بیمه از جمله عقود می‌باشد. چنانچه در قانون مدنی افغانستان، عقد چنین تعریف گردیده‌است: «عقد عبارت از توافق دو اراده است به ایجاد یا تعدیل یا نقل یا ازاله حق در حدود قانون و به اثر عقد وجایب هریک از عاقدین در برابر یکدیگر مرتب می‌گردد». (8)

از آنجایی که بیمه‌شونده یا بیمه‌شوندگان در مقابل بیمه‌کننده یا بیمه‌کنندگان در عقد بیمه  به پرداخت وجه و یا حق بیمه تعهد نموده و مورد قبول آنها واقع می‌شود، بنابرآن بیمه را نمونه‌ای از عقود غیر معین نیز محسوب کرده می‌توانیم که باید تمامی عناصر تشکیل‌دهنده عقد را دارا باشد.

کمیته اروپایی بیمه از نظر فنی در تعریف بیمه خصوصیاتی احتمالی وقوع حادثه را در عقد بیمه و مشارکت در جبران خساره وارده را متذکر گردیده و نتیجه می‌گیرد که هدف بیمه باید مطابق جبران خطر باشد.

طبق قانون مدنی فرانسه عقد بیمه، قرارداد احتمالی است که آثار آن در مورد سود و زیان نسبت به طرفین بستگی به حادثه نامطمینی دارد و اگر هم واقعه مشخص باشد، تاریخ وقوع آن قابل پیش‌بینی نیست، بنابراین از زمانی که عنصر عدم اطمینان به عنوان یکی از ارکان تشکیل‌دهنده عقد موجودیت پیدا می‌نماید. خطر، قابل بیمه کردن می‌باشد در مورد وقوع حادثه قبل از امضای عقد بیمه، قانون فرانسه چنین تذکر می‌دهد: «اگر به هنگام تنظیم قرارداد مال از بین رفته یا در معرض خطر واقع شده‌باشد، بیمه باطل است».

برطبق صراحت ماده 209 قانون مدنی ایران عقودی‌که بر طبق احکام قانون منعقد شده‌باشد، بین متعاقدین و نماینده قانونی  آنها لازم الاجرا است، مگر این‌که به رضای طرفین اقامه یا به علت قانونی فسخ شده‌باشد.

از حکم فوق چنین استنباط می‌گردد که بیمه عقد لازم بوده و هیچ یکی از طرفین بیمه، حق فسخ آن را جز در موارد معین ندارند.(9)

قانون بیمه کشور ما فسخ عقد بیمه را در حالات ذیل مجاز دانسته‌است:

1- در صورت افلاس و انحلال بیمه‌کننده.

2- در صورت عدم موافقه بیمه‌شونده به پرداخت حق بیمه اضافی. هرگاه بیمه‌شونده در اسناد بیمه مطالبی را درج ننموده یا خلاف حقیقت درج نموده‌باشد به نحوی که منجر به تغییر ماهیت خطر یا کاهش اهمیت آن گردد، بیمه‌کننده می‌تواند، قبل از وقوع خطر، حق بیمه اضافی مطالبه نموده یا بیمه‌نامه را فسخ نماید و حق بیمه اخذ شده را به بیمه‌شونده مسترد نماید.

3- فوت بیمه‌شونده و عدم توافق ورثه یا بیمه‌کننده به تایید بیمه‌نامه.

4- در صورت انتقال موضوع بیمه (مال) از طرف بیمه‌شونده به شخص دیگر، طوری که شخص مذکور حاضر به ادامه بیمه‌نامه نگردد.

5- در صورت تغییر در کمیت، کیفیت و موقعیت موضوع بیمه (مال) یا خطوط مواصلاتی، مشروط بر این‌که در مورد موافقه قبلی طرفین صورت نگرفته‌باشد.(10)

در عقد بیمه توافق دو اراده لازم بوده و رعایت تشریفات خاص مانند ثبت در دفتر اسناد رسمی ضروری نمی‌باشد، از طرف دیگر عقد بیمه بعد از انعقاد از طرف بیمه‌شونده منجز بوده و شخص اخیر مکلف به پرداخت حق بیمه می‌باشد و تعهد بیمه‌کننده، پرداخت خساره یا وجه مورد توافق است که ماکول به تحقق خطر و حادثه بوده و تا زمانی‌که این امر اتفاق نیافتد، بیمه‌کننده نسبت به انجام تعهد، ملزم نخواهد بود، زیرا در قرارداد بیمه انجام تعهد از طرف بیمه‌کننده مشروط به وقوع خطر می‌باشد و نفع و ضرر طرفین بستگی به وقوع حادثه در آینده دارد به همین دلیل  مبنای تعیین حق بیمه متناسب به درجه احتمال حادثه می‌باشد

اوصاف عقد بیمه

بیمه از جمله عقود معین می‌باشد به این معنا که علاوه بر اصول کلی قرارداد‌ها ‌دارای احکام مشخص و ویژگی‌های ‌است که در مقررات خاص با آنها اشاره شده‌است. بیمه قراردادی است که بین شخص حقیقی (بیمه‌شونده) و شرکت بیمه (بیمه‌کننده) منعقد می‌گردد این عقد دارای اوصافی ذیل می‌باشد:

1- بیمه عقدی است رضایی (قصدی)؛

2- بیمه عقدی است لازم؛

3- بیمه عقدی است معوض؛

4- بیمه عقدی است غیر مجانی؛

5- بیمه عقدی است استمراری؛

6- بیمه عقدی است اتفاقی؛

7- بیمه عقدی است مبتنی بر حسن نیت؛ و

8- بیمه عقدی است الحاقی (تحمیلی).(11)

انعقاد عقد بیمه

بیمه از جمله عقود معین است، لذا علاوه بر شرایط عمومی صحت قراردادها، برای صحت عقد ممکن است شرایط خاصی نیز وجود داشته‌باشد.

جهت انعقاد عقد بیمه، شرایط خاصی در رابطه به اهلیت انعقاد عقد وجود دارد. در واقع برای انعقاد عقد بیمه تنها اهلیت عمومی تمتع و استیفا کفایت نمی‌نماید و تنها برخی از افراد حق انعقاد قرارداد بیمه به نفع خود را دارند.

عقد بیمه بعد از حصول توافق طرفین عقد و انجام ایجاب و قبول منعقد می‌شود از آنجایی‌که تحصیل این توافق نوعا بعد از سپری شدن مراحلی صورت می‌گیرد و در یک مجلس تحقق نمی‌یابد، موجب پیچیدگی در تعیین زمان انعقاد عقد می‌شود، همچنین ممکن است زمان شروع قرارداد غیر از زمان انعقاد آن باشد و به زمان آینده یا تحقق امری موکول شود.(12)

حقوق و تعهدات طرفین

در انعقاد قرارداد بیمه هر یکی از طرفین در مقابل طرف دیگر تعهد بر انجام امر یا اموری می‌نمایند:

1- حقوق و تعهدات بیمه‌شونده

بیمه‌شونده مکلف است خصوصیات خطر و ارزیابی اوضاع و احوال مربوط به آن را در قرارداد قید نماید. در صورتی که وی عمدا از اعلام مطالب فوق الذکر خود داری نماید یا اظهارات کذب نماید و یا بیان مطالب در قرارداد به نحوی باشد که موضوع خطر را تغییر داده و از اهمیت آن در نزد بیمه‌کننده بکاهد. در این صورت عقد بیمه باطل محسوب می‌گردد گرچه مراتب مذکور تاثیری در وقوع حادثه نداشته‌باشد. بیمه‌کننده حق دارد نتنها وجوهی که بیمه‌شونده پرداخته از استرداد آنها خود داری نماید بلکه اقساط بیمه را هم که تا آن تاریخ به تاخیر افتاده از بیمه‌شونده مطالبه نماید.

در صورتی‌که اظهارات خلاف واقعیت و یا خود داری از بیان مطالب عمدی نباشد و آثار آنها قبل از وقوع حادثه معلوم گردد در این صورت عقد بیمه باطل نمی‌باشد و بیمه‌کننده حق دارد که قرارداد بیمه را فسخ نماید که در این صورت باید مراتب را به وسیله اظهار نامه رسمی به بیمه‌شونده اطلاع دهد و ده روز بعد از ابلاغ به بیمه‌شونده اثر فسخ ظاهر می‌شود و اگر بیمه‌کننده مبلغ اضافی از بیمه‌شونده دریافت نموده‌باشد باید از تاریخ فسخ مبلغ متذکره را به بیمه‌شونده مسترد نماید.

پرداخت حق بیمه ازطرف بیمه‌شونده الزامی است زیرا بر طبق صراحت حکم مندرج جز 1 ماده سوم  قانون بیمه کشور ما بیمه عقدی است میان بیمه‌کننده و بیمه‌شونده که طور کتبی صورت گرفته و به موجب آن بیمه‌کننده در مقابل اخذ حق بیمه معین، جبران خساره طرف مقابل را متعهد می‌گردد.

به این ترتیب در صورتی که بیمه‌شونده از انجام تعهد خود مبنی بر پرداخت حق بیمه کوتاهی نماید در مقابل بیمه‌کننده می‌تواند از انجام تعهد خود امتناع ورزد.

بیمه‌شونده مکلف است برای جلو گیری از ورود خساره به مال خود به اساس عرف و عادات مراقبت لازم نموده و برای جلوگیری از بروز خساره و توسعه آن تا حد ممکن تدابیر لازم را اتخاذ نماید و حد اکثر در ظرف پنج روز از تاریخ اطلاع وقوع حادثه، بیمه‌کننده را مطلع نماید در غیر آن بیمه‌کننده مسوول نخواهد بود مگر این که بیمه‌شونده نظر به عواملی که خارج از اختیار وی باشد، نتواند از وقوع حادثه، بیمه‌کننده را اطلاع دهد.

در صورتی که بیمه‌شونده در نتیجه عمل خود خطری را که موضوع عقد بیمه است تشدید کرده و یا کیفیت یا وضعیت موضوع بیمه را به نحوی تغییر دهد که چنین وضع را بیمه‌کننده قبل از عقد قرارداد  بیمه اگر موجود می‌بود قبول نمی‌نمود باید بلافاصله بیمه‌کننده را از آن مطلع سازد ولی اگر تشدید خطر یا تغییر وضعیت موضوع بیمه در نتیجۀ عمل بیمه‌شونده نباشد در این صورت بیمه‌شونده باید مراتب را در ظرف ده روز از تاریخ اطلاع طی اظهار نامه رسمی به بیمه‌کننده اطلاع دهد در موارد فوق، بیمه‌کننده حق دارد حق بیمه اضافی را تعیین نموده و به بیمه‌شونده پیشنهاد نماید، در صورت رد پیشنهاد توسط بیمه‌شونده قرارداد بیمه قابل فسخ می‌باشد.

قابل ذکر است که اگر تشدید خطر در نتیجه عمل بیمه‌شونده باشد، در این صورت بیمه‌کننده حق مطالبه خساره وارده را از طریق محکمه باصلاحیت دارا می‌باشد به شرط آن که بیمه‌شونده بعد از اطلاع از موارد فوق به تمدید قرارداد رضایت داشته‌باشد.(13)

2- حقوق و تعهدات بیمه‌کننده

بیمه‌کننده مکلف است تفاوت قیمت مال بیمه‌شده را بلافاصله با احتساب ارزش مال نسبت به قبل از حادثه با قیمت باقی‌مانده آن بعد از وقوع حادثه و خساره وارده به بیمه‌شونده نقداً بپردازد چنانچه در قرارداد بیمه، بیمه‌کننده ملزم به تعمیر یا تعویض مال خساره‌مند شده‌باشد، در این صورت بیمه‌کننده در مدتی که از نظر عرف معقول است باید به تعهد خود عمل نماید. به هر صورت حد اکثر مسوولیت بیمه‌کننده از مبلغ بیمه‌شده تجاوز نخواهد کرد.

بیمه‌کننده مکلف به پرداخت خساراتی نیست که از عیب ذاتی مال ایجاد شده‌باشد مگر این‌که در بیمه‌نامه در این مورد طور دیگری تصریح شده‌باشد.(14)

بیمه‌نامه

عقد بیمه و شرایط آن در سند کتبی تحریر می‌گردد که سند مذکور به نام بیمه‌نامه یاد می‌شود اگر بیمه‌نامه تحریری نباشد عقد به طور درست واقع نشده‌است و یا هیچ‌کدام از طرفین مسوولیت در انجام آن نخواهد داشت. اموری که در بیمه‌نامه تصریح می‌شود عبارتند از:

1- تاریخ انعقاد قرار داد؛

2- اسم بیمه‌شونده و بیمه کننده؛

3- موضوع بیمه؛

4- حادثه یا خطری که عقد بیمه به مناسبت آن به عمل آمده‌است؛

5- ابتدا و انتهای بیمه؛

6- حق بیمه؛ و

7- میزان تعهد بیمه‌کننده در صورت وقوع حادثه.(15)

رایج ترین انواع بیمه‌نامه عبارت‌اند از:

1- بیمه‌نامه حاوی ارزش موضوع بیمه یا فاقد ارزش موضوع بیمه

ارزش کالا‌های  ‌بیمه‌شده در بیمه‌نامه حاوی ارزش موضوع بیمه تعیین می‌شود به نحوی که در صورت بروز خطر این مبلغ به بیمه‌شونده پرداخته خواهد شد. اگر بیمه‌نامه فاقد ارزش موضوع بیمه باشد و خطر واقع شود ضروری خواهد بود که ارزش موضوع بیمه قبل از پرداخت بیمه تعین گردد. البته موضوع بیمه نه تنها شامل کالا می‌شود بلکه به هزینه‌های  ‌دیگری مانند حقوق و عوارض گمرکی، کرایه حمل و غیره مربوط می‌گردد.(16)

2- بیمه‌نامه شناور یا با پوشش باز

صادرکنندگان بزرگی که نمی‌خواهند برای هر فقره فروش موافقتنامه، بیمه جداگانه منعقد کنند معمولاً از این نوع بیمه‌نامه استفاده می‌نمایند:

بیمه‌نامه شناور فقط شرایط کلی قرارداد بیمه را مشخص می‌نماید در بیمه‌نامه شناور نه موضوع بیمه دقیقاً مشخص می‌شود و نه سفری که در خلال آن ممکن است خطر‌های  ‌مذکور به وقوع بپیوندند، بعد و یا پیش از آغاز سفر واقعی بیمه‌شونده طی یادداشتی این اطلاعات را برای بیمه‌کننده ارسال می‌دارد.

بیمه‌نامه با پوشش باز از این جهت با بیمه‌نامه شناور شباهت دارد که تنها حاوی عبارات و شرایط کلی بیمه می‌باشد، ولی در آن جزییات موضوع بیمه یا سفرهای که در خلال آنها خطر‌های  ‌تحت پوشش ممکن است، واقع شوند، ذکر نمی‌گردد. برخلاف، بیمه‌نامه شناور که در آن ارزش خطر بیمه‌شده در هر سفر از ارزش بیمه در قرارداد کلی کسر می‌گردد تا به صفر برسد در بیمه‌نامه با پوشش باز، سقف بیمه بعد از هر سفر به طور خودکار مجدداً به حد اکثر مبلغ تعیین‌شده می‌رسد در بیمه‌نامه با پوشش باز موضوع بیمه و برنامه سفر معمولاً در بیمه‌نامه مشخص می‌گردد که بیمه‌کننده طبق دستورهای بیمه‌شونده صادر می‌نماید در این بیمه‌نامه ممکن است، خلاصه‌ای از شرایط بیمه‌نامه با پوشش باز قید شده‌باشد.(17)

3- بیمه‌نامه زمانی و سفری

بیمه‌نامه زمانی، خطر‌های  ‌را که ممکن است در یک دوره زمانی معیین به وقوع بپیوندند، بیمه می‌نماید. در حالی‌که بیمه‌نامه سفری خطر‌های  ‌را که ممکن است طی سفری از یک محل معین به محل دیگر واقع شوند، تحت پوشش قرار می‌دهد.(18)

خاتمه قرارداد بیمه

قرارداد بیمه ممکن است به علت انقضای مدت، انجام موضوع یا توافق طرفین خاتمه بپذیرد و بالآخره بطلان، فسخ و یا مرور زمان موجبات ختم قرارداد بیمه را فراهم می‌نماید.

الف) انقضای مدت انجام موضوع بیمه

قرارداد بیمه متضمن قید مدت زمان می‌باشد و بعد از انقضای آن بیمه‌کننده تعهدی در مقابل بیمه‌شونده ندارد ولی در بیمه عمر تعهدات بیمه‌کننده زمانی آغاز می‌شود که بیمه‌شونده فوت نماید و با انجام تعهدات از طرف بیمه‌کننده قرارداد خاتمه می‌یابد در بعض موارد قرارداد بیمه با وقوع خطر خاتمه می‌یابد، مثلاً در بیمه حریق چنانچه مغازه‌ای در مقابل حریق بیمه شده‌باشد بعد از آتش سوزی بیمه‌کننده تعهدات خود را نسبت به جبران خسارات وارده به بیمه‌شونده انجام داده و به این ترتیب قرارداد فی مابین آنها خاتمه می‌یابد.

قابل ذکر است که قرارداد بیمه با توافق طرفین نیز خاتمه یافته می‌تواند یعنی بیمه‌کننده و بیمه‌شونده می‌توانند با توافق یکدیگر قرارداد بیمه را خاتمه داده و یا بعضی از شرایط آن را حذف نمایند.(19)

ب) بطلان، فسخ و مرور زمان

قرارداد بیمه ممکن است به علت عدم رعایت اصول کلی حقوقی، انجام اعمال متقابله یا سایر موارد خاص از قبیل بیمه کردن خطری که قبل از عقد واقع شده یا بیمه عمر و حادثه جسمانی که بدون رضایت کتبی بیمه‌شونده منعقد شده‌باشد باطل اعلام گردد و یا به علل مندرج در قانون فسخ می‌شود.

چنانچه ماده بیست ونهم قانون بیمه کشور ما بیمه‌نامه را در موارد آتی باطل شناخته‌است:

1- هرگاه بیمه‌شونده حین عقد بیمه از وقوع خطر واقف بوده‌باشد؛

2- هرگاه بیمه‌شونده عمداً از اظهار مطالبی خود داری یا با اظهارات کاذبانه ماهیت حادثه یا خطر را تغییر داده یا ازاهمیت آن کاسته‌باشد؛ و

3- هرگاه حادثه یا خطر  قبل از عقد بیمه، وقوع یافته باشد.(20)

فسخ قرارداد بیمه موجبات انحلال آن را فراهم می‌سازد و بدیهی است که عقد بیمه برای گذشته صحیح بوده ولی نسبت به آینده موجودیت خود را از دست می‌دهد و در صورت فسخ قرارداد بیمه، بیمه‌کننده یا بیمه‌شونده مکلف است به تناسب مدت باقی‌مانده، حق بیمه را به ذی‌نفغ بپردازد. فسخ قرارداد بیمه زمانی است که موضوع بیمه به علت غیر از حادثه از بین برود یا از بیمه‌کننده سلب اختیار شود در این صورت عقد بیمه خود به خود فسخ می‌گردد. همچنان بیمه‌شونده و بیمه‌کننده می‌توانند به رضایت خود، قرارداد بیمه را فسخ نمایند. قانون بیمه افغانستان در مورد حالات فسخ بیمه‌نامه، چنین احکامی را درنظر گرفته‌ است:

1- درصورت افلاس یا انحلال بیمه کننده؛

2- در صورت عدم موافقه بیمه‌شونده به پرداخت حق بیمه اضافی. در این حالت حق بیمه اخذ‌شده به بیمه‌شونده مسترد می‌گردد؛

3- فوت بیمه‌شونده و عدم توافق ورثه یا بیمه‌کننده به تایید بیمه‌نامه؛

4- در صورت انتقال موضوع بیمه (مال) از طرف بیمه‌شونده به شخص دیگر، طوری که شخص مذکور حاضر به ادامه بیمه‌نامه نگردد؛ و

5- درصورت تغییر در کیفیت، کمیت و موقعیت موضوع بیمه (مال) یا خطوط مواصلاتی، مشروط بر این‌که در مورد موافقه قبلی طرفین صورت نگرفته‌باشد.(21)

مطابق ماده دهم قانون بیمه افغانستان مرورزمان تقاضای جبران خساره دعاوی ناشی از بیمه یک سال بوده و تاریخ آغاز میعاد مذکور از روز وقوع حادثه محاسبه می‌شود.(22)

منابع و ماخذ